Zdjęcie: Pexels zrobione przez Yaroslav Shuraev
Na postawy żywieniowe człowieka mają wpływ zarówno czynniki środowiskowe, kulturowe i demograficzne (wiek i płeć), jak i wiedza na temat zasad prawidłowego żywienia. Istotną rolę w żywieniu dzieci i młodzieży odgrywają nawyki żywieniowe rodziców lub opiekunów, reklama produktów spożywczych i mody żywieniowe oraz poziom edukacji żywieniowej. Rozwój cywilizacji determinuje zmiany w stylu życia, w tym zmiany zachowań żywieniowych, których konsekwencją może być rozwój chorób dietozależnych, jak cukrzyca, choroby układu krążenia, otyłość. Utrwalone w dzieciństwie wadliwe nawyki żywieniowe często pogłębiane przez niekorzystną sytuację ekonomiczną rodzin, miejsce zamieszkania, stres i reklamę, powodują kształtowanie niekorzystnych modeli żywienia u dzieci i młodzieży.
Prawidłowe żywienie to nie tylko dostarczanie organizmowi wszystkich niezbędnych składników pokarmowych, ale także regularność posiłków, ich liczba i rozłożenie w ciągu dnia oraz urozmaicony skład. Zgodnie z zaleceniami opracowanymi przez polskich ekspertów w dziedzinie żywienia, młodzież w wieku szkolnym powinna spożywać przynajmniej 4 – 5 posiłków w ciągu dnia – najlepiej o stałych porach, w celu dostarczenia wszystkich niezbędnych składników odżywczych w ilościach zgodnych ze zwiększonym zapotrzebowaniem w okresie pokwitania. Wyniki badań wskazują na korzystny wpływ zwiększania częstotliwości spożywania posiłków, przy zachowaniu tej samej wartości energetycznej całodziennej diety, na masę ciała, tolerancję glukozy, cholesterolemię oraz redukcję cholesterolu LDL.
Przerwy między posiłkami nie powinny być dłuższe niż 4 godziny. Z uwagi na to, że czas pobytu uczniów w szkole wynosi od 5 do nawet 10 godzin dziennie, każdy uczeń powinien spożywać drugie śniadanie lub obiad w szkole. Zbyt długie przerwy między posiłkami wpływają niekorzystnie na organizm młodego człowieka. Dochodzi do znacznego spadku poziomu glukozy we krwi, co wpływa na zmniejszenie wydolności fizycznej i umysłowej, obniżenie zdolności koncentracji, gorsze samopoczucie, a w konsekwencji gorsze predyspozycje do aktywnego udziału ucznia w zajęciach lekcyjnych.
Większość posiłków spożywanych przez młodzież powinna składać się z produktów zawierających białko zwierzęce o wysokiej wartości odżywczej oraz warzywa lub owoce. Nieodzownymi produktami, które powinny codziennie wchodzić w skład posiłków młodzieży, jest mleko i jego przetwory. Taki model żywienia zapewnia odpowiednią podaż żelaza, witamin oraz składników mineralnych. Podjadanie między posiłkami może być zjawiskiem korzystnym pod warunkiem, że w jego skład będą wchodziły produkty zalecane w żywieniu młodzieży takie, jak: owoce, warzywa, jogurty, napoje mleczne, płatki śniadaniowe.
Prawidłowe żywienie dzieci i młodzieży powinno być oparte o Piramidę Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej Dzieci i Młodzieży, która wskazuje jakie produkty i w jakiej ilości powinny znaleźć się w codziennej diecie, aby zagwarantować dostarczenie wszystkich potrzebnych składników. Najwięcej uwagi należy jednak poświęcić żywieniu młodzieży w okresie dojrzewania, który to u dziewcząt przypada na lata 10-12, a u chłopców 12-14. W okresie dojrzewania dokonuje się wiele istotnych wyborów dotyczących stylu życia, w tym określonych zachowań żywieniowych, które utrwalone mogą funkcjonować przez całe późniejsze życie. Wyniki badań przeprowadzonych wśród dzieci i młodzieży wskazują na błędy żywieniowe, do których najczęściej należą: wychodzenie z domu bez śniadania, zbyt mała liczba posiłków w ciągu dnia, nieregularne spożywanie i niewłaściwy, mało urozmaicony skład posiłków oraz dojadanie produktów o niskiej wartości odżywczej. Uczniowie spożywający posiłki nieregularnie, częściej odczuwają osłabienie, bóle głowy, wykazują gorsze wyniki w nauce i mniejszą sprawność fizyczną.
W okresie dojrzewania dieta powinna być dobierana indywidualnie według aktywności fizycznej, tempa wzrostu jak i apetytu. Deficyty składników odżywczych w tym okresie spowodować mogą zatrzymanie wzrostu, osłabienie przemiany materii, a u dziewcząt także do zaburzeń menstruacyjnych. Styl życia prowadzony przez młodzież często zakłóca dostarczanie składników odżywczych. Nastolatki nie zwracają szczególnej uwagi na posiłki pełnowartościowe. Zamiast tych sięgają po produkty o niewłaściwej wartości odżywczej, między innymi: hamburgery, zapiekanki i tym podobne produkty spożywcze.
Nieprawidłowe odżywianie oparte na częstym korzystaniu z tzw. fast foodów doprowadziło w wielu krajach do dramatycznego wzrostu odsetka populacji zarówno dorosłych, jak i dzieci z nadmierną otyłością typu brzusznego, co prowadzi do wzrostu zachorowań na wiele chorób przewlekłych, określonych mianem syndromu X, czyli zespołu metabolicznego: choroby naczyń krwionośnych i serca, nadciśnienie, cukrzyca, hipercholesterolemia i właśnie wybijające się na pierwsze miejsce nowotwory. W Polsce stwierdza się nadwagę i otyłość u 61% mężczyzn, 44% kobiet i u ponad 20% dzieci i młodzieży.
Nie można też pominąć faktu, że otyłość i zespół metaboliczny zwiększają ryzyko wystąpienia raka jelita grubego, pęcherzyka żółciowego oraz nowotworów hormonozależnych: raka piersi, endometrium, jajnika, gruczołu krokowego i tarczycy. Nadmierna masa ciała może też sprzyjać stłuszczeniu wątroby i glomerulopatii. Zachowania żywieniowe wskazują na pilną potrzebę edukacji młodzieży na temat zasad prawidłowego żywienia, będącej podstawą profilaktyki pierwotnej przewlekłych chorób niezakaźnych w tej grupie wiekowej.
Dr n. Monika Łabuzek
